विश्वको लोकप्रिय प्रचलन जाति र भाषाको आधारमा राज्यको नाम

Umesh Rai

विश्वको लोकप्रिय प्रचलन जाति र भाषाको आधारमा राज्यको नाम
विश्वासदीप तिगेला

नेपालमा अहिले राज्य पुनःसंरचनाका सम्बन्धमा व्यापक बहस र छलफल चलिरहेको छ । संविधानसभाको राज्य पुनःसंरचना तथा राज्यशक्तिको बाँडफाँड समितिले १४ राज्य बनाउनुपर्ने प्रस्ताव गरेको छ । कर्णाली, नारायणी, सुनकोसी, खप्तड, जडान, लिम्बुवान, किरात, सेर्पा, ताम्सालिङ, तमुवान, मगरात, नेवा, थरुहट–अवध–लुम्बिनी, मिथिला–भोजपुरा–मधेस प्रस्तावित राज्यहरूको नाम पहिचान र सामथ्र्यको आधारमा ७ वटा जातिगत, ६ भूगोलगत र १ वटा संस्कृतिगत छन् । यद्यपि, केहीले जाति, भाषाको आधारमा र कसैले भूगोलको आधारमा मात्र नामकरण गर्नुहँुदैन भन्ने विरोधाभाषपूर्ण आवाजहरू सुनिएका छन् । त्यसैले यस सन्दर्भमा राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय परिवेशलाई पनि हेर्नु सान्दर्भिक हुन्छ ।

विश्वको सर्वशक्तिमान राष्ट्र संयुक्त राज्य अमेरिकाको ४९ वटा राज्यहरूमध्ये २८ राज्यको नामाकरण जाति, भाषालगायत आदिवासी जातिहरूको इतिहासबाट गरिएको छ । ती राज्यहरू ः १. आल्बामा २. आलस्का ३. एरिजोना ४. आकानसास ५. कनेक्टिकुट, ६. डिलावार ७. हवाई, ८. इधी ९. इलिनोइस १०. इन्डियना ११. लोवा, १२. कान्सास १३. केन्टुकी १४. म्यासाच्युट्स १५. मेसिगन १६. मिन्निसोटा १७. मिसिसिपी १८. मिसोरी १९. नेब्रास्का २०. डाकोडा २१. ओहायो २२. ओकलाहोमा २३. टेनिसिसी २४. टेक्सास २५. युटाह २६. विन्कन्सिन २७. न्यु मेक्सिको २८. वाओमिङ हुन् । यसरी अमेरिका भौतिक रूपबाट मात्र नभई भावनात्मक रूपबाट पनि विशाल र शक्तिशाली देखिन्छ ।

विश्वकै ठूलो प्रजातान्त्रिक मुलुक भारतमा पनि हेर्ने हो भने अधिकांश राज्य, सहर, जिल्ला र महत्वपूर्ण ठाउँहरूको नाम भाषा, जाति र इतिहासको आधारमा रहेको पाइन्छ । तमिल जातिहरूको तमिलनाडु, कर्नडा–भाषीको कर्नाटक, मराठी–भाषीको महाराष्ट्र, गुजराती–भाषीहरूको गुजरात, पन्जाबी–भाषीको पन्जाब, नागा जातिको नागाल्यान्ड, बंगला जातिको पश्चिम बंगला, काश्मीरी जातिको काश्मीर छन् । ब्रिटिसको पालामा परिवर्तन गरिएको मद्रास, बम्बई भनिने सहरको नामलाई ब्रिटिसको फिर्तीपछि पहिलाकै नाम चेन्नई, मुम्बई कायम गरिएको छ ।

नेपालसँग धेरै कुरामा समानता रहेको र पछिल्लो समय विकास र प्रगतिमा लम्किँदै गरेको इथियोपियामा ११ राज्यमध्ये जातीय पहिचानका आधारमा आरोमी जाति तथा भाषीहरूको बाहुल्य रहेको क्षेत्र ओरोमिया राज्य, आम्हारिक–भाषीको आम्हारा राज्य, सोमाली जातिको सोमाली राज्य, टिग्रिग्ना जातिको टिग्रेई राज्य, आफार जातिको बाहुल्य क्षेत्र आफार राज्य र हरारी जाति÷भाषीको बाहुल्य इलाका हरारी राज्य गरी ६ वटा राज्य छन्; भूगोलको आधारमा २ वटा र मिश्रित आधारमा २ वटा राज्य छन् ।

जाति, भाषाको नामबाटै सिङ्गो देशको नामसमेत रहेको पाइन्छ । सर्वजातिको सर्बिया, अल्बेनियाली जातिको अल्बेनिया, कुर्द जातिको कुर्दिस्तान, मङ्गोल जातिको मंगोलिया, फ्रेन्च–भाषीको फ्रान्स, स्पेनिस–भाषीको स्पेन, आइरिसको आयरल्यान्ड, मले जातिको मलेसिया, ताजिक जातिको ताजकिस्तान, उज्वेक जातिको उज्वेकिस्तान, बङ्गला–भाषीको बङ्गलादेश आदि छन् । यहाँ याद गर्नुपर्ने कुरा के हो भने धेरै देशको नाम भाषा, जातिको नामबाट छ भने कतिपयचाहिँ देश कायम भएपछि भाषाको नाम रहन गएको छ । जस्तै ः नेपाल देश भएकोले पछिबाट खस भाषालाई नेपाली भाषा भन्न सुरु भयो ।

संयुक्त अधिराज्य(बेलायत) भित्र ४ वटा पूर्ण स्वायत्त राज्यहरू छन् । इङ्लिस भाषा बोल्नेको इङ्ल्यान्ड, स्कटिस भाषा बोल्नेको स्कटल्यान्ड जसको आफ्नै संसद् र मुद्रासमेत छ, आइरिस भाषीको नोर्दन आयरल्यान्ड, वेल्स भाषीको वेल्स राज्य छ ।

अमेरिकाको प्रसिद्ध पर्यटकीय सहर काङकुङ, बेलिजका आदिवासी बेलु जातिबाट बेलमुम्पान, रसियाको चेचेन जातिको चेचेन्या, केन्याको साम्बुरु जातिको नामबाट साम्बुरु जिल्ला, फिजीको लाउन भाषीको बाहुल्य प्रोभिन्सलाई लाउ प्रोभिन्स आदि रहेकोले पनि जाति र भाषाको नामबाट देशको नाम, राज्यको नाम राख्ने प्रचलन विश्वभर नै लोकप्रिय रहेको पाइन्छ ।

विश्वमा जम्मा २६ वटा मुलुकले सङ्घीय राज्य प्रणाली अपनाएका छन् । क्षेत्रफलको हिसाबले कुनै मुलुक नेपालभन्दा धेरै साना पनि छन् । प्रथम सङ्घीय मुलुक संयुक्त राज्य अमेरिका सन् १७८७, स्विट्जरल्यान्ड सन् १८४८, अर्जेन्टिना सन् १८५३, मेक्सिको सन् १८५७, क्यानडा सन् १८६७, ब्राजिल सन् १८९१, अस्ट्रेलिया सन् १९००, अस्ट्रिया सन् १९२०, रूस सन् १९३६, जर्मनी सन् १९३९, भारत सन् १९४७, बेल्जियम सन् १९९३, नाइजेरिया सन् १९६३, बोस्निया र हर्जगोभिना, कोमोरोस, इथियोपिया, इराक, मलेसिया, माइक्रोनेसिया, पाकिस्तान, सेन्ट किट्स र नेभिस, स्पेन, दक्षिण अफ्रिका, संयुक्त अरब इमिरेट्स, भनेजुएला र नेपाल छन् । यी सङ्घीय मुलुकहरूको अध्ययन गरेर नव–सङ्घीय नेपालले धेरै कुरा सिक्नुपर्छ । नेपालजस्तो बहुधर्म, जाति, भाषा, संस्कार, संस्कृति भएका मुलुकहरू धेरै अघि सङ्घीय प्रणालीमा गए र अहिले समुन्नत भइसकेका छन् । त्यसैले अबको नयाँ सविधान र पुनःसंरचनाबाट सबैलाई अधिकार प्राप्त होस् तब कसैले पनि अधिकारका लागि आन्दोलन गर्ने छैनन् र त्यो समय विकास र प्रगतिमा खर्च हुनेछ ।
झन्डै ५ दशकभन्दा बढी एकात्मक शासन प्रणाली अनुभव गरिसकेको नेपालमा अहिले सङ्घीय प्रणालीको चाहना हुनु, आवश्यकता महसुस हुनु अर्थपूर्ण छ । एकात्मक प्रणालीको उपभोगपछि अहिले सङ्घात्मक प्रणालीको चाहना हुनु स्वाभाविक हो र कालान्तरमा सङ्घात्मकपछि अर्को प्रणालीको चाहना र आवश्यकता महसुस हुन सक्छ । यो विकास र परिवर्तनको नियमित प्रक्रिया हो । भविष्यमा मुलुक छुट््याउने सिमानाबिनाको देश निर्माण हुन सक्छ तर अहिलेको परिपे्रक्ष्यमा सबैमा सङ्घीयताको चाहना हुनु सबैभन्दा सुन्दर पक्ष मानिएको छ ।

शासक र शासित जाति रहेको नेपालमा समानता र सन्तुलित सहिष्णुताको अवस्था ल्याउन वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा जातीय अग्राधिकार, जातीय, भाषिक तथा सांस्कृतिक आधारबाट राज्यको नामकरण गर्नु आवश्यक ठानिएको हो । राज्य पुनःसंरचना सामथ्र्यका आधारमा मात्र गर्ने हो भने प्रथमतः नेपाल देश आफैं चल्न सामथ्र्य छ या छैन भन्ने प्रश्न आउँछ । निश्चय नै देश आफैं चल्न सकेको छैन । त्यसैले यहाँभित्र व्यवस्था गर्न लागिएका राज्यहरू सामथ्र्यको आधारमा मात्र हुनुपर्छ भन्नु विरोधाभासपूर्ण कुरा हुन् ।

राज्यको पुनःसंरचना एकाध जातिको हालीमुहाली कायम राख्ने तरिकाले गर्ने वा सबै जाति, धर्म, सम्प्रदायलाई समानता हुने तरिकाले गर्ने भन्ने अहिलेको मुख्य मुद्दा हो । संविधान निर्माणको एक जटिल अंश राज्य पुनःसंरचना र क्षेत्र निर्धारणमा हामी अरू बेलाभन्दा माथि उठेर धैर्यका साथ साझा, निष्पक्ष, समावेशी र समृद्ध नेपालका खातिर काम गर्दैछौं भन्ने आत्मविश्वास लिनुपर्छ । आफूले चाहेको सबै कुरा हुनैपर्छ भन्ने माग गर्दा अरूलाई के कस्तो असर पर्छ ? त्यो कुरालाई पनि ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । एकात्मक चरित्रको प्रणालीले हामीलाई दास बनाएको अवस्था भएकाले सुरु सुरुमा सङ्घीयता पद्दति असजिलो हुन सक्ला तर बहुल जाति, भाषा, धर्म, संस्कार, संस्कृति भएको मुलुक नेपालजस्तो विश्वका अनेकांै मुलुकमा सफल र लोकप्रिय सावित सङ्घीय प्रणालीले निश्चय नै कल्याण गर्छ भन्ने विश्वास राख्नुपर्छ । संसार स्वतः परिवर्तनशील छ । त्यसैले आजको प्रणाली भोलि परिवर्तन र परिमार्जन हुनुपर्छ । त्यसैले डराउनुपर्ने÷आत्तिनुपर्ने अवस्था कसैलाई पनि छैन । मनमुटाव नल्याउने, अस्वीकार्य नहुने निष्पक्ष संविधान नै उत्कृष्ट संविधान हुन सक्दछ । निष्पक्ष संविधान भए कसैले अधिकारको लागि; समानताको लागि लड्ने समय विकासमा सदुपयोग हुनेछ ।

हिजोको ५ विकास क्षेत्र र १४ अञ्चल तिनै भूगोल र सामथ्र्यको आधारमा थिए र त्यो सबैभन्दा असफल र बेकम्मा सावित भएको कुरा छर्लंङ्ग छ । पुनः त्यस्तै भूगोल र सामथ्र्यको आधारमा मात्र राज्यको परिकल्पना गर्नु पश्चागमन हो । त्यसैले विकासको कार्य, प्रशासकीय कार्य चुस्त र दुरुस्त एवम् प्रभावकारी ढङ्गबाट सञ्चालन गर्न, समुदायलाई समावेशी बनाउन, समानताको आधारमा कार्य सञ्चालन गर्न कर्तव्य तथा जिम्मेवारी बोध हुने प्रकारले राज्यको संरचना र नामकरण गर्नुपर्छ । समग्रमा राज्य पुनःसंरचना तथा राज्यशक्तिको बाँडफाँड समितिले राज्यको नामको बारेमा ल्याएको खाका उपयुक्त देखिन्छ । प्रस्तावित राज्यहरूको सीमा क्षेत्रमा केही थपघट तथा सुधार गरे पूर्ण हुने देखिन्छ । त्यसैले समितिलाई धन्यवाद दिन कञ्जुस्याइँ नगरौँ ।

जाति, भाषा, संस्कृति र भूगोलको आधारमा राज्यको नाम राख्दैमा जातीय अन्तरविरोध हुन्छ भन्ने होइन किनकि राजनीतिक चेतनाको हिसाबले हामी नेपाली अगाडि छौँ । जातीय अन्तरविरोध हुँदै हँुदैन भन्ने पनि होइन । तर, जातीय राज्य नदिँदा हुने द्वन्द्वभन्दा दिएपछि हुने द्वन्द्व सहिष्णु र सामान्य हुनेछ । हिजोदेखि आजसम्म रहेको आक्रोस जस्तो हुनेछैन । त्यसैले यो समय भनेको केही गुमाएरै भए पनि हिम्मत गरेर समृद्ध र साझा नेपाल बनाउन अघि बढ्नुपर्ने बेला हो । एकात्मक प्रणाली वर्षौंवर्ष अनुभव ग¥यौँ । त्यसैले अब आउनुहोस् समृद्ध नेपालका लागि आज अग्राधिकारसहितको सङ्घीय नेपाल निर्माणमा सहभागी बनौँ ।