लिम्बुवान राज्यमा धिमाल स्वायत्त क्षेत्र नै किन ?
आज विश्वमा जित र हारको इतिहासलाई नै सर्वोपरी मान्ने चलन रहे पनि कुनै दिन जमिनको इतिहास लेख्ने चलन भयो भने नलेखिएका ति जातिहरुको इतिहास श्रृंखलाबद्ध ढंगले अवगत हुने नै छ । वर्तमानमा सागुरी भाज्याङ आसपास र विजयपुरको ठिक पूर्व वारतप्पा नजिक लेटाङ राजारानी भन्ने ठाउँमा एक घर धिमाल पनि बसोबास छैन तर धिमाल जातिले छोडेर गएका ऐतिहासिक चिन्हहरु नलेखिएको इतिहास बनेर रहेको छ । ईसा पूर्व छैटौं शताब्दी तिर किरात श्यान मकवानी वंशी १० सरदारहरु यस भू भागमा आएर राज्य स्थापित गरी लिम्बुवान नामाकरण गरे । त्यस पश्चात लिम्बुवानलाई १० प्रान्त र थुममा विभाजन गरी सबै थुमका राजाहरु पाँचथर थुमको आम्बेपोजोमामा भेला भई छलफल गरी शासन गर्न oolimbuvaan थितिू निमार्ण गर्दै संविधान बनाए । जस अनुसार क राजनीतिक थिति ख सामाजिक थिति ग धार्मिक नीति घ कृषि गर्ने थिति आदि योजना बनाए । सोही अनुरुप यसै पाँचथरको फेदेन गडीलाई सारा थुम थुमका राजाहरुले सरकार मान्ने प्रत्येक थुमका राजाले आ आफ्ना थुमहरुमा स्वतन्त्र तरिकाबाट शासन गर्न पाउने तर देश बाहिरबाट कुनै दुश्मनहरुले लिम्बुवानमा आक्रमण गरेमा सारा थुमका राजाहरु भेला भई एकमतबाट संयुक्त मोर्चा बाँधी त्यस्तो बाह्य दुश्मनसँग संघर्ष गर्ने भनि राजनीति थिति बनाए ।
डा। गोपाल गुरुङले नेपालका मुलवासी लिम्बु धिमाल राई गुरुङ थारु मेचे आदिलाई मंगोल वंशका किरात जाति हुन भनि लेखेका छन् भने सोधकर्ता तुलसी दिवसका अनुसार धिमाल जाति इसापूर्व १००० वर्ष पहिले सम्भवतः आर्यहरुको भारत आगमन भन्दा निकै अघि भारतिय उपमहादिपको उत्तरी र उत्तरपूर्व हिमालय क्षेत्रमा आएर बसेका किराती हरु कै एक शाखा हुन् भनि प्रदर्शनकारी धिमाल लोक सँस्कृति पे।न। ५ पुस्तकमा प्रष्ट पारेको छ । धिमाल जातिको ऐतिहासिकता खोतल्दै जाने हो भने धिमाल जाति भित्रको एउटा थर ूयोङ्याङू वंशावली पुस्तकको पृष्ठ ६ मा उल्लेखित साँगुरी भाज्याङमा पुस्तौ पुस्ता सम्म बसोबास रहेको र धरान विजयपुर पानमारा केराबारी हासुवा हुदै कमलपुर लेटाङमा धिमालहरु अवस्थीत थियो भनी पुष्टी गरेको छ । यति मात्र नभई लेटाङ निवासी वालामपकी मगर भन्नु हुन्छ ूवि।सं। १९८४ साल सम्म लेटाङमा ठुलो संख्यामा धिमालहरुको घना वस्ती थियो तर कालान्तरमा ति धिमालहरु अन्यत्र राजनीतिक उतारचढावले बसाई सर्न बाध्य भएँ
लिम्बुवान इतिहास अध्ययन गर्दा विजयपुरको ऐतिहासिकतालाई भुल्यो भने अपूर्ण हुन्छ । तसर्थ लगभग सोह्रौ शताब्दीमा स्थापित भएको विजयपुर शहर अठारौं शताब्दीका अन्त्यमा एउटा चरणविन्दुमा एउटा सभ्यता निर्माण भएको देखिन्छ । हुन त विजयपुर शहरको क्ष्ाद्र खण्ड तथा विजयपुर दरबारको भग्नावशेष अधावधि धरान बजारको पूर्व दिशामा देख्न सकिन्छ तथापी वर्तमान धरान बजारको उर्लदो विकासका अघि प्राचिन विजयपुरको ईतिहास र सभ्यता अल्पिदै मेटिदै गएको आँखाले झलझली देखिरहेका छौं । त्यस विजयपुरको पूर्व पट्टि पानवारा नामक जग्गामा वारातप्पा नाम गरेको एउटा शहर अथवा गढको नजिक ूधिमाल डाडाँू राजारानी पोखरीको उत्खनन् विजयपुरको उत्तरपट्टि डाडाँको टुप्पामा साँगुरी गढको भग्नावशेष छदैछ । कुनै समयमा ति तिनै गढ वा शहरहरु जीवित थिए तिनमा केही न केही सभ्यता थियो भन्ने अनुमान हुन्छ । त्यस समयमा विजयपुर शहरको गौरव वढी तिब्बत देश सुखिमदेश भुटान देश आसाम देश तथा नेपालका वाइसे चौबिसे राजाहरु र नेपाल खाल्डोका मल्ल राजाहरु सम्पर्क गरी शासन गरेको इतिहास पढ्दा विजयपुर आफ्नो राज्यकालमा हिमालय देशका राज्यहरु मध्ये एउटा प्रशिद्ध गणराज्य चलायमान भएको रहेछ भन्ने बुझिन्छ । मोरङ हाल साने देखिएता पनि विजयपुर शासनकालमा मोरङको सिमाना पूर्वमा टिष्टा नदी पश्चिममा बेतिया अथवा कोशल देश र दक्षिणमा पूर्णिया कै छेऊ जलालगढ थियो । इमानिसंह चेम्जोङका अनुसार पन्ध्रौ शताब्दी तिर अर्को किरात राजा साङ्लाहाङ्को उदय भई हाल विजयपुर पूर्व वारतप्पा भन्ने स्थानमा राजधानी राखेर उनैको वंशले सात पुस्ता शासन गरे अन्तिम राजा विजयनारायण रायले विजयपुर नगर बसालेका हुन । वि।सं। १६६६ मा उनको मृत्यु पछि किरात लोहाङसेनले विजयपुरलाई आफ्नो अधिनमा लिई मोरङ राज्यको चौतारिया मुरेहाङको नाति पानोहाङलाई राजगद्धीमा राखी स्वशासन दिएका थिए । त्यसबेला पनि धिमालहरु मोरङ झापामा थिए भन्ने यसै वारतप्पा स्थान नजिक ूलेटाङ राजारानी पोखरीू हाल भोगटेनी गा।वि।स। को भोगटेनी भन्ने ठाउँमा धिमालहरुको पुजा आजा पौराणिक सामाग्रीहरु भेटिएका छन् । र त्यस छेऊछाऊ धिमाल डाडाँ लोकराझार गुवाबारी नामले हाल सम्म चिनिन्छ । तसर्थ त्यस ठाउँको वस्तुगत स्थिती- उक्त राजारानी पोखरीमा भेटिएको सिपाही ढुङ्गाको मुर्ति पुरानो दरबारको भग्नावशेषका टुक्राहरु र सातौ देखि सत्रौ शताब्दीसम्म नेपालको इतिहासलाई वैज्ञानिक तरिकाले विश्लेषण गर्ने हो भने धिमालहरु कुनै दिन आफ्नो राज्यको नियमभित्र रहीसकेका जाति हुन् भन्ने कुरा घाम जतिकै प्रष्ट छ ।
श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकीकरणको नाममा शाहवंशीयकरण गर्ने क्रममा वि।सं। १८३० देखि १८३१ माघ महिना सम्म लिम्बुवान राज्यमा १७ पटक आक्रमणकारी हानुपर्दा विजयपुरका राजा अथिङहाङलाई सत्रजित भनी नाम राखेका थिए । १८ औं पटक आक्रमण गर्दा धिमाल सेना र गोर्खा सेनाहरु संग सप्तकोशी नदी पारि चतराघाटमा सात दिन सम्म घोर युद्ध भयो भनि इतिहासकार सुब्बा प्रेमवहादुर माबोहाङ लिम्बु र भुपेन्द्रनाथ शर्मा ढुङ्गेलले लेख्नुभएको ूनेपाल संक्षिप्त इतिहासू पुस्तकमा उल्लेख छ । यस युद्धमा धिमाल सेनाका कमाण्डर बाङ्गाई धिमालले नेतत्व गरेका थिए भनेर आज पनि धिमाल बुढापाकाहरु बताउँछन् । त्यस उदाहरणले के देखाउँदछ भने नहारेको लिम्बुवानको रक्षा गर्न धिमाल जातिको भुमिका जसरी लिम्बु जातिको सेना काङ्सोरेले गरे सोही अनुरुप बाङ्गाई धिमालको अदम्य साहसले वि।सं। १८३१ साउन २२ गते गोर्खा सेना र लिम्बुवान विच सम्झौता भयो । जसलाई लालमोहर भनेर इतिहासमा साक्षी छ ।
कोचिला कोच राजवंशको इतिहास र लिम्बुवान शिर्षकमा प्रकाश यक्सोले लेख्नुभएको लेखमा ूमोरङमा बसोबास रहेको धिमाल मेचे आदि जातिहरु बोडो कछाडी कम्युनिटि भित्रका जातिहरु हुन । बोडो कछारीहरुको आदिम थलो भनेको भारत ब्रह्मपुत्र भ्यालि अन्तर्गत आसाम तिर्पुरा उत्तर वंगाल र वंगलादेशका केही भागहरु मुख्य देखिन आउँछ भनी लेख्नु भएको रहेछ । तर धिमालहरु भारतबाट नेपाल आएको होइन नेपालबाट भारत गएका हुन् भन्ने तथ्यको प्रमाणहरु भुमि सँग जातिको इतिहास गाँसिएको छ । यस लिम्बुवानमा धिमाल स्वायत्त क्षेत्र ९म्जषषबि ब्गतयलयुथ ब्चभब० अनिवार्य हो सोही अनुरुप थातथलो खुलेका अन्य जातिहरु याख्या लेप्चा लोहरुङ याम्फु आठपहरिया ताजपुरिया मेचे राजंवंशी ……… आदि लाई समेटेर समृद्धशाली लिम्बुवान स्वायत्त राज्य निमार्ण गरिनु पर्छ । तब मात्र आधुनिक लिम्बुवान बन्न सक्छ ताकी लिम्बुवानको ऐतिहासिक कालमा पनि दश सरदारहरुले स्वायत्त शासन अबलम्बन गरेका थिए ।
रामप्रसाद धिमाल ( बाङगाइ )
संघिय धिमाल स्वायत परिषद
( मन्च सम्बद सं.लि.रा.प. )
आज विश्वमा जित र हारको इतिहासलाई नै सर्वोपरी मान्ने चलन रहे पनि कुनै दिन जमिनको इतिहास लेख्ने चलन भयो भने नलेखिएका ति जातिहरुको इतिहास श्रृंखलाबद्ध ढंगले अवगत हुने नै छ । वर्तमानमा सागुरी भाज्याङ आसपास र विजयपुरको ठिक पूर्व वारतप्पा नजिक लेटाङ राजारानी भन्ने ठाउँमा एक घर धिमाल पनि बसोबास छैन तर धिमाल जातिले छोडेर गएका ऐतिहासिक चिन्हहरु नलेखिएको इतिहास बनेर रहेको छ । ईसा पूर्व छैटौं शताब्दी तिर किरात श्यान मकवानी वंशी १० सरदारहरु यस भू भागमा आएर राज्य स्थापित गरी लिम्बुवान नामाकरण गरे । त्यस पश्चात लिम्बुवानलाई १० प्रान्त र थुममा विभाजन गरी सबै थुमका राजाहरु पाँचथर थुमको आम्बेपोजोमामा भेला भई छलफल गरी शासन गर्न oolimbuvaan थितिू निमार्ण गर्दै संविधान बनाए । जस अनुसार क राजनीतिक थिति ख सामाजिक थिति ग धार्मिक नीति घ कृषि गर्ने थिति आदि योजना बनाए । सोही अनुरुप यसै पाँचथरको फेदेन गडीलाई सारा थुम थुमका राजाहरुले सरकार मान्ने प्रत्येक थुमका राजाले आ आफ्ना थुमहरुमा स्वतन्त्र तरिकाबाट शासन गर्न पाउने तर देश बाहिरबाट कुनै दुश्मनहरुले लिम्बुवानमा आक्रमण गरेमा सारा थुमका राजाहरु भेला भई एकमतबाट संयुक्त मोर्चा बाँधी त्यस्तो बाह्य दुश्मनसँग संघर्ष गर्ने भनि राजनीति थिति बनाए ।
डा। गोपाल गुरुङले नेपालका मुलवासी लिम्बु धिमाल राई गुरुङ थारु मेचे आदिलाई मंगोल वंशका किरात जाति हुन भनि लेखेका छन् भने सोधकर्ता तुलसी दिवसका अनुसार धिमाल जाति इसापूर्व १००० वर्ष पहिले सम्भवतः आर्यहरुको भारत आगमन भन्दा निकै अघि भारतिय उपमहादिपको उत्तरी र उत्तरपूर्व हिमालय क्षेत्रमा आएर बसेका किराती हरु कै एक शाखा हुन् भनि प्रदर्शनकारी धिमाल लोक सँस्कृति पे।न। ५ पुस्तकमा प्रष्ट पारेको छ । धिमाल जातिको ऐतिहासिकता खोतल्दै जाने हो भने धिमाल जाति भित्रको एउटा थर ूयोङ्याङू वंशावली पुस्तकको पृष्ठ ६ मा उल्लेखित साँगुरी भाज्याङमा पुस्तौ पुस्ता सम्म बसोबास रहेको र धरान विजयपुर पानमारा केराबारी हासुवा हुदै कमलपुर लेटाङमा धिमालहरु अवस्थीत थियो भनी पुष्टी गरेको छ । यति मात्र नभई लेटाङ निवासी वालामपकी मगर भन्नु हुन्छ ूवि।सं। १९८४ साल सम्म लेटाङमा ठुलो संख्यामा धिमालहरुको घना वस्ती थियो तर कालान्तरमा ति धिमालहरु अन्यत्र राजनीतिक उतारचढावले बसाई सर्न बाध्य भएँ
लिम्बुवान इतिहास अध्ययन गर्दा विजयपुरको ऐतिहासिकतालाई भुल्यो भने अपूर्ण हुन्छ । तसर्थ लगभग सोह्रौ शताब्दीमा स्थापित भएको विजयपुर शहर अठारौं शताब्दीका अन्त्यमा एउटा चरणविन्दुमा एउटा सभ्यता निर्माण भएको देखिन्छ । हुन त विजयपुर शहरको क्ष्ाद्र खण्ड तथा विजयपुर दरबारको भग्नावशेष अधावधि धरान बजारको पूर्व दिशामा देख्न सकिन्छ तथापी वर्तमान धरान बजारको उर्लदो विकासका अघि प्राचिन विजयपुरको ईतिहास र सभ्यता अल्पिदै मेटिदै गएको आँखाले झलझली देखिरहेका छौं । त्यस विजयपुरको पूर्व पट्टि पानवारा नामक जग्गामा वारातप्पा नाम गरेको एउटा शहर अथवा गढको नजिक ूधिमाल डाडाँू राजारानी पोखरीको उत्खनन् विजयपुरको उत्तरपट्टि डाडाँको टुप्पामा साँगुरी गढको भग्नावशेष छदैछ । कुनै समयमा ति तिनै गढ वा शहरहरु जीवित थिए तिनमा केही न केही सभ्यता थियो भन्ने अनुमान हुन्छ । त्यस समयमा विजयपुर शहरको गौरव वढी तिब्बत देश सुखिमदेश भुटान देश आसाम देश तथा नेपालका वाइसे चौबिसे राजाहरु र नेपाल खाल्डोका मल्ल राजाहरु सम्पर्क गरी शासन गरेको इतिहास पढ्दा विजयपुर आफ्नो राज्यकालमा हिमालय देशका राज्यहरु मध्ये एउटा प्रशिद्ध गणराज्य चलायमान भएको रहेछ भन्ने बुझिन्छ । मोरङ हाल साने देखिएता पनि विजयपुर शासनकालमा मोरङको सिमाना पूर्वमा टिष्टा नदी पश्चिममा बेतिया अथवा कोशल देश र दक्षिणमा पूर्णिया कै छेऊ जलालगढ थियो । इमानिसंह चेम्जोङका अनुसार पन्ध्रौ शताब्दी तिर अर्को किरात राजा साङ्लाहाङ्को उदय भई हाल विजयपुर पूर्व वारतप्पा भन्ने स्थानमा राजधानी राखेर उनैको वंशले सात पुस्ता शासन गरे अन्तिम राजा विजयनारायण रायले विजयपुर नगर बसालेका हुन । वि।सं। १६६६ मा उनको मृत्यु पछि किरात लोहाङसेनले विजयपुरलाई आफ्नो अधिनमा लिई मोरङ राज्यको चौतारिया मुरेहाङको नाति पानोहाङलाई राजगद्धीमा राखी स्वशासन दिएका थिए । त्यसबेला पनि धिमालहरु मोरङ झापामा थिए भन्ने यसै वारतप्पा स्थान नजिक ूलेटाङ राजारानी पोखरीू हाल भोगटेनी गा।वि।स। को भोगटेनी भन्ने ठाउँमा धिमालहरुको पुजा आजा पौराणिक सामाग्रीहरु भेटिएका छन् । र त्यस छेऊछाऊ धिमाल डाडाँ लोकराझार गुवाबारी नामले हाल सम्म चिनिन्छ । तसर्थ त्यस ठाउँको वस्तुगत स्थिती- उक्त राजारानी पोखरीमा भेटिएको सिपाही ढुङ्गाको मुर्ति पुरानो दरबारको भग्नावशेषका टुक्राहरु र सातौ देखि सत्रौ शताब्दीसम्म नेपालको इतिहासलाई वैज्ञानिक तरिकाले विश्लेषण गर्ने हो भने धिमालहरु कुनै दिन आफ्नो राज्यको नियमभित्र रहीसकेका जाति हुन् भन्ने कुरा घाम जतिकै प्रष्ट छ ।
श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकीकरणको नाममा शाहवंशीयकरण गर्ने क्रममा वि।सं। १८३० देखि १८३१ माघ महिना सम्म लिम्बुवान राज्यमा १७ पटक आक्रमणकारी हानुपर्दा विजयपुरका राजा अथिङहाङलाई सत्रजित भनी नाम राखेका थिए । १८ औं पटक आक्रमण गर्दा धिमाल सेना र गोर्खा सेनाहरु संग सप्तकोशी नदी पारि चतराघाटमा सात दिन सम्म घोर युद्ध भयो भनि इतिहासकार सुब्बा प्रेमवहादुर माबोहाङ लिम्बु र भुपेन्द्रनाथ शर्मा ढुङ्गेलले लेख्नुभएको ूनेपाल संक्षिप्त इतिहासू पुस्तकमा उल्लेख छ । यस युद्धमा धिमाल सेनाका कमाण्डर बाङ्गाई धिमालले नेतत्व गरेका थिए भनेर आज पनि धिमाल बुढापाकाहरु बताउँछन् । त्यस उदाहरणले के देखाउँदछ भने नहारेको लिम्बुवानको रक्षा गर्न धिमाल जातिको भुमिका जसरी लिम्बु जातिको सेना काङ्सोरेले गरे सोही अनुरुप बाङ्गाई धिमालको अदम्य साहसले वि।सं। १८३१ साउन २२ गते गोर्खा सेना र लिम्बुवान विच सम्झौता भयो । जसलाई लालमोहर भनेर इतिहासमा साक्षी छ ।
कोचिला कोच राजवंशको इतिहास र लिम्बुवान शिर्षकमा प्रकाश यक्सोले लेख्नुभएको लेखमा ूमोरङमा बसोबास रहेको धिमाल मेचे आदि जातिहरु बोडो कछाडी कम्युनिटि भित्रका जातिहरु हुन । बोडो कछारीहरुको आदिम थलो भनेको भारत ब्रह्मपुत्र भ्यालि अन्तर्गत आसाम तिर्पुरा उत्तर वंगाल र वंगलादेशका केही भागहरु मुख्य देखिन आउँछ भनी लेख्नु भएको रहेछ । तर धिमालहरु भारतबाट नेपाल आएको होइन नेपालबाट भारत गएका हुन् भन्ने तथ्यको प्रमाणहरु भुमि सँग जातिको इतिहास गाँसिएको छ । यस लिम्बुवानमा धिमाल स्वायत्त क्षेत्र ९म्जषषबि ब्गतयलयुथ ब्चभब० अनिवार्य हो सोही अनुरुप थातथलो खुलेका अन्य जातिहरु याख्या लेप्चा लोहरुङ याम्फु आठपहरिया ताजपुरिया मेचे राजंवंशी ……… आदि लाई समेटेर समृद्धशाली लिम्बुवान स्वायत्त राज्य निमार्ण गरिनु पर्छ । तब मात्र आधुनिक लिम्बुवान बन्न सक्छ ताकी लिम्बुवानको ऐतिहासिक कालमा पनि दश सरदारहरुले स्वायत्त शासन अबलम्बन गरेका थिए ।
रामप्रसाद धिमाल ( बाङगाइ )
संघिय धिमाल स्वायत परिषद
( मन्च सम्बद सं.लि.रा.प. )
No comments:
Post a Comment